فیض محمد کاتب «هزاره» مورخ، نویسنده, روشنفکر و خطاط ماهر، از جمله گروه مشهور افغان‌هایی بود که در آغاز قرن بیستم به دنبال تغییرات اجتماعی و سیاسی در کشور بودند. او یکی از اعضای جنبش مشروطیت یا جنبش مشروطه خواهان بود.
فیض محمد معروف به کاتب فرزند سعید محمد در سال 1279 قمری مصادف 1860 در قریه زرد سنگ ولسوالی ناهور ولایت غزنی افغانستان به دنیا آمد و بخشی از عمر خود را در ولسوالی ناهور و قره باغ غزنی گذراند و در سال 1349 قمری مصادف 1931 در شهر کابل درگذشت. او از قومیت هزاره و از طایفه محمد خواجه هزاره بود. او وقایع نگار دربار افغانستان، خطاط ماهر و منشی شاه امیر حبیب الله خان از سال 1901 تا 1919 میلادی بود. او مورخ، نویسنده و روشنفکر مشهور، در میان گروه مشهور افغان ها بود که در آغاز سال 1398 در پی تغییرات اجتماعی و سیاسی در کشور بودند. قرن بیستم، که سیاست های منطقه ای اولیه را از افغانستان تا مراکش شکل داد، بنابراین بسیاری از مردم افغانستان می گویند که دولت باید او را به عنوان پدر تاریخ افغانستان می نامید. او یکی از اعضای جنبش مشروطه خواهان بود.آثار منتشرنشده او که با خط نستعلیق زیبایش نوشته شده است در داخل و خارج از افغانستان وجود دارد. فیض محمد، شاید بیشتر به خاطر کتاب تاریخ افغانستان به نام “سراج التواریخ” شناخته می شود، که یکی از بهترین مراجع را در مورد تاریخ افغانستان قرن 19 ارائه می دهد.
کتاب سراج التواریخ و آثار دیگر ملا فیض محمد کاتب “هزاره”
این کتاب به تشویق شاه امیر حبیب الله خان نوشته شده است. فیض محمد در ابتدا منشی دربار بود و به همین دلیل لقب کاتب (منشی) را به نام خود داشت. شاه امیر حبیب الله خان به دلیل فعالیت های سیاسی و نقشش در جنبش مشروطه خواهان او را در منطقه شیرپور شهر کابل زندانی کرد. اما به دلیل دوستی شخصی و تلاش برای تألیف سراج التواریخ به زودی توسط امیر آزاد شد. کاتب هزاره به دستور امیر به نوشتن تاریخ ادامه داد. ملا فیض محمد کاتب فردی بود که اوضاع زمانه خود را به تفصیل بیان کرده است، به ویژه عمق ظلم و تبعیض های مذهبی و قبیله ای را که از سوی حاکمان فرقه ای اعمال می شد بیان کرده است، بدین معنی که نوشته خود را به شرح امیران و بزرگان محدود نکرده است. خان های اطرافش، به همین دلیل است که توسط فرقه گرایان، متنفذین و نظام سلطنتی امان الله خان متهم به خیانت، مورد انتقاد و بدرفتاری قرار گرفت. احتمالاً می‌دانست که تاریخ نویسان و قانون‌دانان شرقی آثار او را به عنوان منبع معتبر انتخاب می‌کنند. شخصیت‌های شایسته‌ای مانند غلام محمد قبار، لودویک آدامک، باسلوی دوپری مکرراً از منابع بهره برده‌اند.وی در کنار سراج التواریخ کتابهای زیر را به رشته تحریر درآورده است:
- تحفة الحبیب تاریخ افغانستان (1747–1880)، در دو جلد.
- تذکرةالانقلاب از ایام حبیب الله، بچه سقاو.
- تاریخچه انبیا/حکام باستان، از آدم تا عیسی.
- هدایات کیشت گل ها و قالمه ها و حبوبات و غیره (1921–1922).
- جغرافیه ی طبعی و افریقا.
- «تاریخ حکمای مقدّم» که در زمانی که در وزارت آموزش و پرورش مشغول به کار بود، تألیف شد.
- فیض الفیوضات که قسمتی از آن به نام معاهدات و قراردادهای افغانستان (عهد و میثاق افغانی) در تاریخ سیاسی افغانستان سیدمهدی فرخ (تهران، 1314 ش/1935م) به چاپ رسیده است. با گذشت زمان، انتقاد شدیدی از روابط عبدالرحمن با انگلیسی ها بود.
- فقارات شرعیه که معلوم نیست باقی مانده است.
- نسب نامه طوائف افغنه و تعدّد نفوس ایشان که به نیجهاد نامه افغان نیز معروف است، توصیفی از قبایل افغان و غیرافغان مقیم افغانستان است. نیجهاد نما در سال 1933 در ایران از روی نسخه ای خطی که تصور می شد خودخطاب است و در کتاب خانه ملی ملک در تهران نگهداری می شد منتشر شد.
درگذشت ملا فیض محمد کاتب “هزاره”
در سال 1929، امیر حبیب‌الله خان فرمانی را در مورد بزرگان شیعه هزاره سرشناس کابل مانند محمدعلی جونتیر چندوالی، قاضی شحاب، خلیفه محمد حسین، استاد غلامحسن و فیض محمد کاتب هزاره صادر کرد. از آنها خواسته شد تا به دایزنگی سفر کنند و از حمایت مردم هزاره در آن منطقه برخوردار شوند. اما مردم هزاره از این کار خودداری کردند و رهبران شیعه شهر کابل بدون هیچ موفقیتی بازگشتند.امیر حبیب الله ناامید سپس دستور داد که آنها را به دلیل کوتاهی در مأموریت خود مجازات کنند. در نتیجه ضرب و شتم وحشیانه، ملا فیض محمد کاتب هزاره چند روز بیمار شد، اما بعداً در روز چهارشنبه چهارم رمضان سال 1349 قمری مصادف 01 مارس 1931 در شهر کابل درگذشت.
ملا فیض محمد کاتب را پدر تاریخ نویسان مدرن افغانستان می دانند و مورخان بعدی اغلب از نوشته های او استفاده کرده اند. علاوه بر این، او یکی از پیشگامان جنبش مشروطه خواهی در کشور بود، لیبرالیست های افغانستان به خاطر تلاش های او بدهکار هستند. فیض محمد کاتب با توانایی نویسندگی خود نکات قابل توجهی را به ثبت رسانده است که تأثیرات برجسته ای در سرنوشت سیاسی و ملی کشورمان داشته است. او وظیفه و رسالت تاریخ نگاری خود را این گونه انجام داده است و احتمالاً مورخان در زمان او نتوانسته اند این کار را انجام دهند.