آیت الله محمد اسحاق فیاض

آیت الله محمد اسحاق فیاض در سال 1309 هجری شمسی در روستای «صوبه»، یکی از قریه های ولایت غزنی در مرکز افغانستان، واقع در جنوب پایتخت این کشور، یعنی کابل، پا به عرصه وجود گذاشت. ایشان از شاگردان و سرآمدان حوزه درس مرحوم آیت الله سید ابوالقاسم خوئی است.والدین آیت الله فیاض از قوم هزاره بودند. پدر ایشان مرحوم محمدرضا متوفای ۱۳۶۸ خورشیدی، کشاورز ساده ای بود که از راه تلاش و کسب حلال زندگی خانواده اش را اداره می کرد. او گرچه از نظر مالی فقیر بود اما مرد با ایمان و عاشق اهل بیت(ع) بود و نسبت به خانواده اش بسیار مهربان و دلسوز. او هنگام که در فرزندش محمد اسحاق، نشانه های نبوغ، تیزهوشی و ذکاوت را دید او را به خواندن درس ملزم کرد. اگرچه آن پدر مهربان نمی دانست که در آینده فرزندش از علمای تراز اول جهان اسلام می شود و شایستگی آن را می یابد که زعیم حوزه های دینی و پیشوای امت اسلامی گردد اما از هنگام ولادت فرزندش در او آثار فضل و بزرگی را مشاهده می کرد و مقام علمی، ورع و تقوا در وی نمایان بود و آشکار می دید که در آینده جایگاه بلندی را به دست آورده، نقش بارزی در ارایه خدمت به دین و مومنان خواهد داشت.

 

 

تحصیلات آیت الله محمد اسحاق فیاض

شیخ محمداسحاق فیاض در سن پنج سالگی به مکتب ده مجاور فرستاده شد تا قرآن بیاموزد. سپس آموزش کتاب جامع المقدمات را شروع کرد. او پس از مدتی به ده دورتر، حوت قل رفت که شیخ قربان علی وحیدی، دانش آموخته حوزه نجف، در آنجا مدرسه دینی ایجاد کرده بود. تحصیل آیت الله فیاض در این مدرسه، چهار سال طول کشید و کتاب های جامع المقدمات و سیوطی را تمام کرد. ملا اسماعیل و ملاحیدر علی اساتید وی بودند.

 

 

شاگردی و همراهی آیت الله خویی

آیت الله فیاض، پس از فوت مادرش، وارد ایران شد. او یک سال در مدرسه حاج حسن، محله بالا خیابان مشهد ماند و در آنجا حاشیه ملاعبدالله (درباره منطق) و بخشی از مطول (در علم معانی، بیان و بدیع) را نزد شیخ محمدحسین نیشابوری فرا گرفت. سپس به قم و از آنجا به اهواز رفت. فیاض در اهواز به کمک سید ابوالحسن بحرانی، به بصره رفت.

آیت الله فیاض در بصره، مهمان شیخ عبدالمهدی مظفر بود که اسباب رفتن او را به سوی نجف مهیا کرد. او در مدرسه سلیمیه در محله مشراق نجف ساکن شد و کتاب مطول را با شیخ محمدعلی مدرس افغانی تکمیل کرد و قوانین الاصول، حاشیه ملاعبداللّه، و بخشی از شرح لمعه را نیز نزد میرزا کاظم تبریزی خواند و ادامه شرح لمعه را با سید اسدالله مدنی و میرزا علی آقا فلسفی فرا گرفت.

سپس او درس های سطوح عالی را آغاز کرد و کفایة الاصول، رسائل و مکاسب محرمه را از شیخ مجتبی لنکرانی فرا گرفت. آیت الله فیاض در ۲۰ سالگی به کلاس و مجالس بحث های خارج حوزه نجف راه یافت و در درس آیت الله سید ابوالقاسم خویی شرکت کرد.

ارتباط و همراهی آیت الله فیاض با حضرت آیت الله خویی حدود ۳۵ سال تا زمان فوت وی ادامه داشت. به نقل از محمود فیاض فرزند آیت الله فیاض، پدرش شخصیت آیت الله خویی را الگوی خود می داند و هر ساله مراسم گرامیداشت استاد خود را در نجف برگزار می کند.

حضور آیت الله شیخ محمد اسحاق فیاض در درس حضرت آیت الله خویی، ۱۵ سال طول کشید. او از اواخر دوره شاگردی، در کارهای دفتر و سفر به شهرهای دور و نزدیک، آیت الله خویی را همراهی می کرد. علاوه بر این، ایشان در شورای استفتای آیت الله خویی نیز فعالیت می کرد که از دیگر اعضای این شورا سید محمد روحانی، میرزا علی غروی، سید محمدباقر صدر، میرزا جواد تبریزی، حسین وحید خراسانی، سید محمدتقی قمی، میرزا علی آقا فلسفی و سید علی سیستانی بودند که برخی از آنها بعدها به مرجعیت رسیدند. فعالیت اصلی این شورا، پاسخ به پرسش و مسائل فقهی روزانه بود که از نقاط مختلف عراق و خارج آن برای دفتر آیت الله خویی فرستاده می شد.

تدریس آیت الله محمد اسحاق فیاض

آیت الله فیاض در کنار تحصیل سطح عالی، تدریس کتاب هایی را که از تحصیل آنها فارغ گردیده بود را برای طلاب مبتدی شروع کرد. ایشان تا ۱۳۵۶ هجری شمسی، کتاب های سطوح عالی معمول و رایج در حوزه یعنی رسائل، مکاسب و کفایه را در جلسات پیاپی در مسجد هندی تدریس می کرد. شیخ فیاض همچنین بیش از ۱۰ سال استاد سطوح عالی حوزه در جامعة الدینیة النجف بود که سید محمد کلانتر آن را تأسیس کرد.

در سال ۱۳۵۶ هجری شمسی آیت الله فیاض شروع به ارائه درس خارج کرد. جلسات این درس در مدرسه سید یزدی واقع در محله عماره برگزار می گردید. بعد از افتتاح مدرسه دارالعلم توسط آیت الله خویی در ۱۳۵۹ هجری شمسی؛ مجلس درس وی به این مدرسه منتقل شد. پس از تخریب این مدرسه توسط صدام، مسجد هندی برای مدت کوتاهی مکان درس وی شد. ولی دوباره از آنجا به مدرسه سید یزدی منتقل شد و تا امروز در این مدرسه جلسات درس این مرجع ادامه دارد. تدریس وی به زبان عربی است.

 

مرجعیت آیت الله محمد اسحاق فیاض

شروع مرجعیت آیت الله فیاض در زمان آیت الله خویی بوده ولی به احترام استاد خود، تا چند سال از چاپ و نشر توضیح المسائل خودداری می کند و مقلدین را به آیت الله خویی ارجاع می دهد ولی پس از اصرار فراوان آنها، رساله علمیه خود را چاپ و توزیع می کند. هم چنین سید محمد صدر، پدر مقتدی صدر، به فرزندان و پیروان خود توصیه کرد که پس از وی، از سیدکاظم حائری یا محمد اسحاق فیاض تقلید کنند. دفاتر این مرجع پس از سقوط صدام، در خارج از عراق، در ایران؛ قم، تهران و مشهد؛ در افغانستان، غزنی، کابل، مزار شریف و هرات؛ و در پاکستان؛ کویته تاسیس شد.

 

برخی از نظرات و دیدگاه های آیت الله فیاض

مذهب شیعه

از نظر فیاض، شیعه افراط ندارد و مبتنی بر اصول است از این رو استقبال از آن در آینده بیشتر و بیشتر می شود حتی در آمریکا. او هم چنین معتقد است که شیعه باید خود را با علم، تحصیل ثروت مشروع، سازمان دهی و نقش آفرینی قدرتمند کند و به تدریج لابی قدرتمندی را در جهان شکل دهد. از نظر او اقلیت بودن دلیل بر ضعیف بودن نیست.

حکومت اسلامی

نظر آیت الله فیاض درباره حکومت اسلامی به ویژه ولایت فقیه، در کتاب وی بنام الحکومة الاسلامیة یا حکومت اسلامی آمده است. از دیدگاه فیاض، عنوان حکومت اسلامی را می توان به دو حکومت داد: نخست حکومتی که در راس آن ولی فقیه اعلم و دارای شرایط کامل قرار دارد و تمام نظام سیاسی و اجتماعی بر اساس اسلام ایجاد شده است. دوم حکومتی که ریاست به عهده ولی فقیه نیست ولی قوانین مخالف اسلام نبوده و اکثریت مردم مسلمان هستند.او حکومت اسلامی از نوع دوم را برای عراق و افغانستان با توجه به پیچیدگی ها و ساختار جامعه مناسب می داند.

آیت الله فیاض شایستگی فقیهان را برای حکومت دارای دلیل و استدلال عقلی می داند نه روایی. او اعلمیت فقیه حاکم را شرط می داند. و اختیارات ولی فقیه را محدود به چارچوب شریعت تعریف می کند. فیاض همچنین ولی فقیه را موظف به تشکیل شورای مشاوران کارشناس می داند تا از اتلاف بیت المال مسلمانان جلوگیری شود.

اقتصاد اسلامی

آیت الله فیاض اقتصاد اسلامی را براساس مالکیت های همگانی، فردی و اقتصاد آزاد در محدوده قوانین اسلامی تعریف می کند.

زنان

درباره جایگاه اجتماعی و حقوق زنان، آیت الله فیاض نقش ماهیت حکومت را در آن مهم می داند. به عقیده این مرجع، در حکومت اسلامی به جز چند مقام خاص، زنان حق فعالیت در همه مشاغل و پست ها را دارند. فیاض به دست گرفتن تمامی پست ها و مقام ها را برای زنان شایسته در حکومت غیر اسلامی، جایز می داند. شیخ فیاض، حجاب را از رفتارهای واجب و تکلیف شرعی می شمارد، اما درباره رعایت آن فقط تذکر را مجاز می شمارد و قائل به اجبار نیست

حفظ حوزه های علمیه

آیت الله فیاض معتقد است استقلال مالی و سیاسی، میانه روی و پژوهش علمی در حوزه های علمیه شیعه، مهم ترین شاخصه های این مراکز علمی است و باید حفظ گردد

عدم حمایت از گروه خاص

آیت الله فیاض پس از سقوط صدام و تشکیل اداره موقت عراق، از تدوین قانون اساسی عراق و تصویب و تأیید قوانین اسلامی در آن، و نیز شرکت و رای مردم در همه پرسی آن حمایت کرد. هم چنین او در اولین انتخابات پارلمانی عراق از ائتلاف گروه های شیعه عراق حمایت کرد، ولی پس از آن، از روند طولانی شدن و مانع تراشی افراد سیاسی برای تشکیل دولت و نیز رواج فساد و عدم توجه به نیازهای عمومی انتقاد نمود. فیاض بر آزادی مردم و عدم دخالت روحانیت در امور سیاسی بخصوص در انتخابات تاکید دارد. دفتر آیت الله فیاض در اردیبهشت ۱۳۹۷ هجری شمسی، پیش از انتخابات ۲۰۱۸م پارلمان عراق، اعلامیه ای منتشر کرد که در آن عدم حمایت خود را از هیج جریان و گروه خاص سیاسی بیان داشت.

 

تألیفات آیت الله محمد اسحاق فیاض

تعداد تالیفات آیت الله فیاض بیش از چهل اثر است. بیشتر این آثار در موضوعات فقهی، اصولی و نیز طرح دیدگاه های این مرجع درباره برخی مسائل اجتماعی و سیاسی مطرح در کشورهای اسلامی است:

منهج الحکومة الاسلامیة: درباره حکومت اسلامی به ویژه ولایت فقیه. انگیزه فیاض از نگارش این کتاب پاسخ به پرسش ها و درخواست درباره نظر وی درباره ولایت فقیه بوده است. منهج الحکومة الاسلامیه در نخستین ماه های پس از سقوط صدام منتشر گردید و با عنوان حکومت اسلامی، به فارسی نیز ترجمه شده است.

محاضرات فی اصول الفقه: این کتاب اولین تألیف آیت الله فیاض است که یادداشت های درس اصول آیت الله خویی است. خویی پس از خواندن نوشته های وی، آن را بهترین تقریر خواند. و اجازه چاپ آن را داد (آبان(عقرب)۱۳۴۱ش/نوامبر۱۹۶۸م) در حالی که برخی از اطرافیان خویی به دلیل جوان بودن و تبار افغانستانی وی، راضی به این کار نبودند. در پیش گفتار این کتاب، آیت الله خویی از او به عنوان «نور چشمش» یاد کرده است. محاضرات در ۱۰ جلد نوشته شده که ۵ جلد آن به چاپ رسیده است.

تعالیق مبسوطة علی العروة الوثقی: توضیح و شرح مطالب عروة الوثقی در ۱۰ جلد.

احکام البنوک: احکام اسلامی بانک ها، سهام، اوراق و بازارهای مالی (بورس) این کتاب به فارسی ترجمه و با دو عنوان «بانک از نظر اسلام» و «بانکداری از نگاه اسلام» نشر شده است.

منهاج الصالحین (۳ جلد): رساله توضیح المسائل به زبان عربی.

المباحث الاصولیة در ۱۴ جلد. شرح و توضیح مسائل اصولی.

موقع المراة فی النظام السیاسی الاسلامی. این کتاب با عنوان جایگاه زن در نظام سیاسی اسلامی به فارسی ترجمه شده است.

المسائل الطبیة. پرسش و پاسخ هایی در مسائل پزشکی مانند مرگ مغزی، اهدای عضو، اهدای رحم، تلقیح مصنوعی، خطای پزشکی، دیه و پزشکی قانونی. این کتاب به فارسی ترجمه شده است.

نرم افزار مجموعه آثار آیت الله فیاض توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، تولید و عرضه شده است. متن ۲۷ عنوان کتاب در ۵۴ جلد از آثار شیخ محمداسحاق فیاض به زبان های عربی و فارسی در موضوع های فقه، اصول فقه، فتاوا و مسائل جدید، محتوای علمی این نرم افزار را تشکیل می دهد.

 

آیت الله محمد اسحاق فیاض در نگاه دیگران

آیت الله خویی (ره) استاد ایشان با شناخت کامل و درستی که از آیت الله فیاض دارد، در اولین زندگینامه ای که برای ایشان تدوین شده، گفته است: عالم بزرگ و دانشمند محقق حضرت آیت الله حاج شیخ محمد اسحاق فیاض یکی از علمای بزرگ افغانی مراجع نجف است… از دیگر نوابغ روزگار علامه بزرگ، محقق بی مانند حضرت آیت الله العظمی شیخ محمد اسحاق فیاض (دام ظله) است.

در این زندگینامه نقل شده: آیت الله محمد عیسی خراسانی در باره علامه فیاض در حدود ۲۷ سال پیش چنین نوشته است: حضرت علامه مدقق، فاضل محقق شیخ محمد اسحاق فیاض آینده روشن دارد بلکه منزلت فعلی وی با هیچ یک از فضلای افغانستان اعم از قدما و متاخرین قابل مقایسه نیست. وی اکنون از مفاخر حوزه علمیه است چنانکه در آینده از مراجع عظام تقلید خواهد بود. آینده وی بس روشن و امید بخش است….

نویسنده دیگری (ناصری) درباره آیت الله فیاض می نویسد: «…او عالم فاضل و جلیل از اساتید فقه و اصول بوده در تحقیق، بحث و مطالعه پر کار و فعال است و در دروس خارج فقه و اصول حضرت آیت الله خویی شرکت کرد و مقام بلندی در فضل و کمال به دست آورد و اکنون مشغول تالیف و تدریس بوده از اصحاب خاص و ملازم آقای خویی است…»

ایشان در ادامه آورده است: «او وارث به حق استادش در صحنه تدریس فقه و اصول، تالیف و نشر علوم اسلامی است. تسلط کامل و همه جانبه بر علم اصول و فقه، داشتن نظر انتقادی و تحلیلی به برخی آرای مشهور، بیان شیوا و جذاب، تفهیم آسان مطالب پیچیده، قلم روان، داشتن دیدگاه های نسبتا جدید در علم رجال و استفاده مناسب از آن در مسایل فقهی از ویژگی های است که او را از میان انبوه شاگردان فاضل آقای خویی برجستگی بخشیده است.»